In de eerste jaren van de Reformatie, na de definitieve verbanning uit de Rooms-katholieke kerk, schreef Luther tal van traktaten die het ‘nieuwe geloof’ richting moesten geven. Bovendien verscheen zijn vertaling van het Nieuwe Testament in het Duits (1522), zodat mensen zelf de Bijbel konden lezen. Een klus die hij klaarde tijdens zijn verplichte verblijf van tien maanden op de Wartburg, zijn schuilplaats. Na zijn terugkeer in Wittenberg in het voorjaar van 1522 lagen er nieuwe uitdagingen. De eredienst in de volkstaal moest worden vormgegeven, waarbij liederen nodig waren. En de misverstanden in de Bijbeluitleg moesten worden aangepakt. Maar wat te doen met de bestaande perikopen?
Wat zijn perikopen?
Een perikoop (Grieks: περικοπή, perikoptoo, lett.: “rondom afhakken”, “besnoeien”) is een “afgesneden gedeelte” van een Bijbeltekst. Perikopen vormen een selectie van afgeronde tekstfragmenten uit de Bijbel die door het jaar heen gelezen werden volgens een vast leesrooster. Ook deze Bijbelse perikopen uit de overlevering waren mogelijk aan herziening toe, maar Luther wilde daar liefst zo min mogelijk aan veranderen. Ook al vond hij dat veel perikopen hun plaats in het leesrooster slechts te danken hadden aan bijgeloof of overbodige ceremonies in de Rooms-katholieke kerk. Ze speelden namelijk een belangrijke rol in het maatschappelijk verkeer. Bovendien boden ze steun en houvast als ‘jaarlijks terugkerende goede bekenden’.
De oude perikopen hadden zich genesteld in het hart en in de spraak van de christelijke bevolking. Ze kwamen zelfs voor in het zakelijk verkeer. Zo bepaalde men de tijd van het jaar in oude akten naar de zondagse perikopen.
Luthers wijzigingen
Luther handhaafde dus veel van de vertrouwde perikopen, maar corrigeerde de uitleg in zijn Postillen (preekbundels) nadrukkelijk wanneer hij in de rooms-katholieke preken misvattingen had aangetroffen. Zijn kritiek had met name betrekking op de duivelsuitdrijvingen, de aandacht voor vroomheid, de vasten en de onvrijwillige biecht. In de beschrijving van de eredienst in de Deutsche Messe (1526) legt Luther opnieuw het belang van handhaving van het perikopensysteem uit. De wijzigingen die hij ten opzichte van het rooms-katholieke leesrooster doorvoerde, vindt men bij de zondag van de besnijdenis van Jezus, de 6e zondag na Epifanie, zondag Reminiscere, Goede Vrijdag en zondag Trinitatis. Luther hechtte belang aan de Triniteitszondag als samenvatting van het christelijk geloof, met een hoofdrol voor Christus, overigens zonder een uitvoerige Triniteitsleer in zijn theologie.
Bij de zondagen na Trinitatis verschoof hij perikopen naar andere zondagen. Bovendien koos hij nieuwe perikopen voor alle mogelijke zondagen na Trinitatis, dus tot en met de 27e zondag (het rooms-katholieke perikopenrooster eindigde na de 23e zondag). Hij koos voor deze laatste vier zondagen eschatologische teksten.
Leesrooster en cantates
In zijn kerkelijke cantates sluit Bach doorgaans nauw aan bij de lezing van de betreffende zondag. Daarin volgt men het leesrooster van perikopen, zoals door Luther opgesteld. De predikant besteedde in zijn preek aandacht aan de uitleg van de betreffende Bijbeltekst. Ook in de cantates per zondag zijn vaak noties uit de lezing verwerkt in tekst en muziek. Behalve voor de cyclus van 40 koraalcantates uit Bachs tweede jaar in Leipzig. Ook daarvoor geldt weliswaar dat zij bij een bepaalde zondag zijn uitgevoerd. Toch is de relatie met de bijbehorende zondagse Bijbellezing hierin minimaal of zelfs helemaal afwezig. Veel onderzoekers hebben dat wel opgemerkt, maar geen relatie gelegd met het andere geloofserfgoed waarbij uitleg nodig was: het gezangboek als ‘lekenbijbel’.
