De meeste van Bachs cantates horen niet bij een vaste datum op de kalender, maar bij een specifieke zondag of feestdag in het kerkelijk jaar. Om de weg te weten in die benamingen volgt hieronder een beknopte en een wat uitgebreidere uitleg van het lutherse kerkelijk jaar.
Indeling op hoofdlijnen
Net als bij een gewone kalender bestaat ook het jaar in de kerk uit 52 weken. Alleen loopt het jaar in de kerk niet van 1 januari tot 31 december. Ook is er geen indeling in winter, lente, herfst en zomer. In de kerk wordt al eeuwenlang een andere indeling gebruikt, die elk jaar herhaald wordt, als een kring of cirkel. De ene helft van het jaar is gewijd aan de verhalen over God, Jezus Christus en de Heilige Geest, die samen de Heilige Drie-eenheid worden genoemd. In deze periode vallen alle christelijke feestdagen zoals Kerst, Driekoningen, Pasen, Hemelvaart en Pinksteren. Ook de periode voor Kerst, de Adventstijd, en de Veertigdagentijd, de periode voor Pasen, horen daarbij. De zondag na Pinksteren is gewijd aan de Drie-eenheid, in het Latijn heet dat Trinitatis. De andere helft van het kerkelijk jaar gaat over de mensen en hun geloof. Die zondagen zijn eenvoudig genummerd: de eerste zondag na Trinitatis, de tweede zondag na Trinitatis, enzovoort. Totdat het weer de eerste zondag van de Adventstijd is, ongeveer vier weken voor Kerst. De perioden in het kerkelijk jaar herken je dus aan de namen van de zondagen en vaak ook aan de kleur, die in de kerk wordt gebruikt voor bijvoorbeeld de kleden over de tafel en de stola die de voorganger draagt. De Adventstijd en de Veertigdagentijd zijn paars, de Kersttijd en de Paastijd zijn wit/goud, Pinksteren is rood. De zondagen van Trinitatis zijn groen, net als de zondagen tussen de Kersttijd en de Veertigdagentijd.
Het lutherse kerkelijk jaar in detail
Het Lutherse kerkelijk jaar is gebaseerd op de twee belangrijkste gebeurtenissen in het leven van Christus: Zijn geboorte en Zijn opstanding.
- Kerstmis, de geboorte van Christus, is altijd op 25 december. Vier zondagen voor Kerstmis begint het nieuwe kerkelijk jaar. Deze zondagen worden de 1e, 2e, 3e en 4e zondag van de Advent genoemd. De exacte data van de Adventszondagen variëren dus per jaar.
- Op 26 december is het tweede Kerstdag of ook wel St. Stefanusdag (ter herinnering aan de eerste christelijke martelaar: Stefanus) Nieuwjaarsdag (de Naamdag van Christus) is altijd 8 dagen na Kerstmis: 1 januari.
- Op 6 januari is het Epifanie (of Driekoningen, de dag waarop de 3 heilige koningen Jezus bezochten). Bij de lutheranen was dat geen officiële feestdag, maar wel belangrijk voor de naamgeving van de daarop volgende zondagen. Tussen Kerstmis en Epifanie ligt gewoonlijk één zondag, de zondag na Kerstmis of de zondag na Nieuwjaar.
- Voor de verdere indeling van de kalender moet eerst bekend zijn wanneer het Pasen is. Het feest van Pasen (de opstanding van Christus) houdt verband met de volle maan, want het is Pasen op de eerste zondag na volle maan na het begin van de lente (of zo je wilt, na de verjaardag van Bach op 21 maart!). Wanneer de datum van Paaszondag bekend is, kunnen de andere feestdagen volgens een vast schema bepaald worden.
- Eerst tellen we terug voor de Veertigdagentijd – de laatste 40 dagen voor Pasen (Jezus vastte 40 dagen in de woestijn). Bij de lutheranen is dit niet een tijd van vasten zoals in de Rooms-katholieke kerk na carnaval. Alleen was in Bachs tijd de instrumentale muziek niet toegestaan in de kerk tijdens de vastentijd, met uitzondering van de passiemuziek.
- Voor het bepalen van de data telt men terug vanaf Pasen tot Epifanie. Goede Vrijdag, de dag waarop Jezus werd gekruisigd, is de laatste vrijdag voor Paaszondag. Palmzondag valt één week voor Pasen. Er zijn 5 zondagen in de Veertigdagentijd. Terugrekenend is de laatste zondag voor het begin van de Veertigdagentijd te bepalen. Die zondag heet Estohimi.
- Nog verder terug vinden we zondag Sexagesima (ongeveer 60 dagen voor Pasen) en zondag Septuagesima (ongeveer 70 dagen voor Pasen).
- Vanaf hier tellen de zondagen na Epifanie allemaal afzonderlijk. Dat zijn er maximaal 6. Ze worden gewoon de 1e zondag na Epifanie, 2e zondag na Epifanie, etc. genoemd.
- Terug naar Pasen. In Bachs tijd vierde men eerste, tweede en derde Paasdag.
- Na Pasen zijn er 6 zondagen voordat het Pinksteren is, het moment waarop de Heilige Geest aan de discipelen werd gegeven en de kerk werd gesticht. De namen van deze zondagen zijn: Quasimodogeniti, Misericordias Domini, Jubilate, Cantate, Rogate en Exaudi.
- De donderdag tussen Rogate en Exaudi is Hemelvaart (40 dagen na Pasen, toen Jezus naar de hemel voer).
- Pinksteren had in Bach’s tijd net als Kerstmis en Pasen drie feestdagen.
- De zondag na Pinksteren heet Trinitatis, het moment waarop God de Vader, Jesus Christus en de Heilige Geest de heilige Drie-eenheid vormen.
- De zondagen hierna zijn genummerd als 1e, 2e, 3e enz. zondag na Trinitatis. Dat gaat door tot de vierde zondag voor Kerst wanneer de Adventstijd weer begint.
Door het jaar heen zijn er ook nog enkele vaste data waarop speciale (Bijbelse) gebeurtenissen worden geëerd.
- Drie Mariafeesten: 2 februari – Maria Reinigung (Jezus gepresenteerd in de tempel), 25 maart – Maria Boodschap (de engel Gabriel kondigt de komst van Jezus aan), 2 juli – Maria Visitatie (Maria op bezoek bij Elisabeth, lofzang van Maria)
- 24 juni – Johannisfest (geboortedatum van Johannes de Doper).
- 29 september – Michaelisfest (strijd van aartsengel Michael met de duivel).
- geen Bijbelse gebeurtenis, maar wel op de jaarkalender geplaatst is de herdenking van de Reformatie op de gemarkeerde startdatum 31 oktober 1517.
De koralen en cantates bij het kerkelijk jaar
- Wij hebben alle koralen waar Bach cantates over heeft geschreven op een rijtje gezet in dit overzicht op de Kerkliedwiki.
- Op de pagina Tijdlijn koraalcantates vind je de cantates in de volgorde waarin Bach ze heeft uitgevoerd in 1724/1725.
- Op deze kalender voor 2024/2025 (PDF downloaden) vind je de uitvoeringsdata van de 40 koraalcantates op basis van het kerkelijk jaar (zie het voorbeeld hieronder). De witte vlakken met Lutherroos zijn gebaseerd op liederen van Luther, de achtkantige vlakken zijn cantates met vaste kalenderdata.
- Voor de echte liefhebbers is er ook nog een volledige versie van deze kalender waarin ook de 5 koraalcantates zijn toegevoegd die Bach later schreef om de hiaten in deze collectie aan te vullen.
