Over de ‘Stuhl der Gnaden’

Dit korte artikel hoort bij Luthers lied Mit Fried und Freud ich fahr dahin en Bachs gelijknamige koraalcantate BWV 125. In het vijfde deel, een recitatief, is er sprake van een ‘Stuhl der Gnaden’. Dit is een toevoeging die we niet in de liedtekst vinden en dus de moeite waard om eens te verkennen.

LIEDTEKST

3. Den hast du allen fürgestellt
mit grossen Gnaden /
zu seinem Reich die gantze Welt
heissen laden
durch dein theuer heilsam Wort /
an allem Ort erschollen.

 

CANTATETEKST

4. ARIA (T, B)

Ein unbegreiflich Licht erfüllt
Den ganzen Kreis der Erden.
Es schallet kräftig fort und fort
Ein höchst erwünscht Verheißungswort:
Wer glaubt, soll selig werden.

5. REZITATIV (A)

O unerschöpfter Schatz der Güte,
So sich uns Menschen aufgetan:
Es wird der Welt,
So Zorn und Fluch auf sich geladen,
Ein Stuhl der Gnaden
Und Siegeszeichen aufgestellt,
Und jedes gläubige Gemüte
Wird in sein Gnadenreich geladen.

Alfred Dürr ziet in deel 4 en 5 van deze cantate een onderstreping van Luthers theologie: “So enthält der Kantatentext noch deutlicher als Luthers Lied die Elemente des reformatorischen Bekenntnisses, die Rechtfertigung aus dem Glauben (Satz 4) allein durch Gnade (Satz 5).” [Dürr, A. Johann Sebastian Bach. Die Kantaten (Kassel 1995, p. 729)]

De aria (deel 4) voor tenor en bas behandelt Luthers kernbegrip rechtvaardiging door het geloof. De tekst van de laatste regel bevat een verwijzing naar Markus 16:16: ‘Wer da glaubet und getauft wird, der wird selig werden’. Het recitatief (deel 5) behandelt een ander aspect uit dezelfde liedstrofe. Waar het in de aria ging over de boodschap van het licht die verspreid wordt over de hele aarde, legt het recitatief de nadruk op de uitnodiging tot de genade die in Gods rijk te vinden is. Ein Stuhl der Gnaden is de dichterlijke uitwerking van het woord ‘Gnadenstuhl’, een begrip afkomstig van Luther (in Engelse bijbelvertalingen overgenomen als ‘mercy-seat’). In Rom. 3:25 wordt ‘Gnadenstuhl’ gebruikt als vertaling van ἱλαστήριον, en wordt hiermee Christus aangeduid als middelaar via wie alle mensen genade kunnen krijgen. Hij koos ook het woord ‘Gnadenthron’ als vertaling voor het Hebreeuwse woord הַכַּפֹּֽרֶת (ha-kappōreṯ) of ‘propitiatorium’ in de Vulgaat, de gouden verzoeningsplaat die de ark van het verbond moest afdekken (zie Ex:17-22).

De Gnadenstuhl volgens schilder Cranach

Een uitdaging om eens op zoek te gaan naar afbeeldingen van die Stuhl der Gnaden. En jawel, die bestaan. Het bijzondere is dat we er zelfs twee hebben uit ongeveer dezelfde tijd en uit dezelfde schilderswerkplaats, die van Lucas Cranach. De boodschap op beide schilderijen toont het verschil tussen het ‘oude geloof’ en Luthers ‘nieuwe geloof’ van de rechtvaardiging door het geloof en de genade.

Deze afbeelding van een soort ‘Gnadenstuhl’ door Cranach was in de Nicolaikirche in Leipzig aanwezig. Het is een epitaaf, geschilderd in 1518 in opdracht van de jurist Heinrich Schmitburg voor zijn vader. Deze afbeelding sluit nog nauw aan bij de ideeën en beelden van de ars moriendi.

We zien hier een uitgebreide scene aan het sterfbed. De stervende heeft een kaars in zijn handen. Terwijl de troost wordt geboden door de pastor met crucifix, bekijkt de arts de urine en schrijft de notaris de laatste wil op. De erfgenamen openen alvast de schatkisten. Daarboven heeft de ziel het lichaam verlaten en wendt zich naar de engel. Die kijkt echter bezorgd naar rechts waar drie demonen boven de opengesperde muil van de hel de gestorvende confronteren met zonden uit verschillende levensfasen: jeugd, volwassenheid en laatste jaren. De engel kan daar slechts ‘goede werken’ tegenover stellen. Daarboven troont de Drievuldigheid op een glazen wereldbol. Het beeld is afstandelijk en ook enigszins angstaanjagend. Daarboven zien we de familie, die via bemiddeling door de kerk bidt tot Maria voor het zielenheil van de gestorvene.

Der Sterbende, 1518. Öl auf Lindenholz, 93 x 36,5 cm, Lucas Cranach der Ältere (1472–1553). Museum der bildenden Künste, Leipzig. [Meer details zie Cranach Digital Archive]

Dat Cranach een belangrijke rol heeft gespeeld bij het verspreiden van Luthers gedachtengoed blijkt wel uit een andere afbeelding van de Gnadenstuhl uit dezelfde tijd. Dit beeld werd in de jaren daarna een geliefd thema voor de Reformatie, en is door veel verschillende schilders uitgewerkt. De werkplaats van Cranach zelf maakte ook meer exemplaren van deze afbeelding.

Op de afbeelding zien we God de Vader zittend op een glazen wereldbol. Hij houdt het dode lichaam van Christus in zijn armen. De duif, die de Heilige Geest verbeeldt, zit op de bovenarm van Christus en heeft de vleugels gespreid. Een blauwe krans van wolken bevat talloze engelenkopjes. Links en rechts knielen twee gevleugelde engelen, waarvan de linker een zuil draagt en de rechter een T-vormig kruis. Onder deze afbeelding zien we een landschap met links een stad met stadsmuur en kerk met dubbele toren, in het midden een burcht op een heuvel, en rechts een bergrug en bomen.

Het motief van de Vader die de gekruisigde dode Zoon toont, vergezeld van de duif was al langer in gebruik in de middeleeuwen als het zogeten Drievuldigheidsbeeld (zie ook de afbeelding hiervoor). Sinds het midden van de 16e eeuw werd dit motief  aangeduid met Luthers woord Gnadenstuhl.

Dit beeld stelt het lijden en sterven van Christus centraal. De zuil verwijst naar de geselpaal waaraan Christus werd vastgebonden toen hij werd gemarteld; samen met het kruis worden beide beeldelementen vaak gebruikt om het lijden van Christus als gemartelde en gekruisigde te symboliseren (De Siegeszeichen uit de cantatetekst). De weergave van God de Vader toont een emotionele gelaatsuitdrukking. De ogen maken echt contact met de toeschouwer. Ook de weergave van Christus is anders dan in eerdere afbeeldingen, namelijk liggend op schoot in dezelfde houding als op de afbeelding van Maria als treurende moeder (pieta). Opvallend is dat God een drievoudige kroon draagt, die lijkt op de pauselijke tiara. De almacht van God werd in de Reformatie namelijk niet bestreden, de toegeëigende macht van de paus wel.

Die Heilige Dreifaltigkeit (Gnadenstuhl), um 1516/18. Öl auf Lindenholz, 42,2 x 27,8 x 1,3 cm, door Lucas Cranach der Ältere (1472–1553). LWL-Museum für Kunst und Kultur. Westfälisches Landesmuseum. [Meer informatie over dit schilderij: zie Cranach Digital Archive]

Nieuwsbrief

In het jubileumseizoen 2024/2025 ondersteunen we je graag met plannen, informatie en tips. Abonneer je op de gratis nieuwsbrief.

Zangmiddagen

Komende evenementen

Recente berichten

Mooie zangmiddagen

De eerste twee zangmiddagen ‘Zingen met Luther en Bach’ waren een groot succes. Op 19 januari in de Geertekerk in Utrecht werkten we samen met instrumentalisten van Bachcantates Utrecht. En

Meer lezen »

Troost in Köthen

Bachs koraalcantate ‘Was willst du dich betrüben’ (BWV 107) wijkt af van alle andere koraalcantates uit de jaargang 1724/25. Wat kan de reden daarvan zijn?

Meer lezen »