De uitvoerige discussies over de inhoud van kerkliederen aan het begin van de 18e eeuw gingen over grote zaken, maar ook over details. Een paar voorbeelden.
“Zingen over een os en een ezel bij het kerstkind? Schande!”
Een middeleeuws lied, Puer natus in Bethlehem, werd in het Duits vertaald en had als derde strofe de tekst: “Das Oechslein und das Eselein, erkannten Gott den Herren sein. Halle-Halleujah” (in ons Liedboek lied 515, maar zonder deze strofe). Luther schreef iets vergelijkbaars. Het lied Von Himmel hoch, da komm ich her is een vertellied voor kinderen, bedoeld om thuis uit te voeren als een kerstspel, een soort kerstmusical dus. De tekst is een uitwerking van het kerstverhaal uit Lucas 2 met verschillende rollen. In de eerste vijf strofen vertelt de engel over de gebeurtenissen aan de herders, en daarmee aan alle gelovigen. De volgende strofen sporen aan om met de herders naar de kribbe te gaan en de nieuw geboren Heiland te eren. Dat alles volgens de oude Saksische gewoonte van het ‘kindje wiegen’. Ook Luther voert hier de os en de ezel op: “Ach, Herr, du Schöpfer aller Ding, wie bist du worden so gering, daß du da liegst auf dürrem Gras, davon ein Rind und Esel aß!”. (In Liedboek lied 469 dichtte Jan Wit: “in ’t hooi dat os en ezel voedt”.)
De 18e eeuwse critici van het lied vonden het schandalig om zo’n os en ezel op te voeren bij de allerheiligste Heer. Maar de verdedigers stelden dat de Bijbel immers vertelt dat Jezus in een kribbe (of voerbak) werd gelegd. En ‘dat is nu eenmaal het ding waar een os en een ezel uit plegen te eten’ (Johann Christoph Olearius, Evangelischer Lieder-Schatz (1707), Vorrede 16).
Koningen op bezoek
Het lied Puer natus in Bethlehem spreekt ook van de koningen, die met goud, wierook en mirre bij Christus kwamen. In de 17e en 18e eeuw kreeg men meer vat op de wereld. Kaartenmakers gaven steeds meer inzicht in de ligging van landen en continenten. Dus rees de vraag waar die koningen nou precies vandaan kwamen. In ons Liedboek komen zij redelijk neutraal uit ‘het Oostenland’, maar in de oorspronkelijke tekst kwamen zij uit Saba. Onmogelijk, volgens de critici, want Saba lag helemaal niet ten oosten van Jeruzalem. De verdediging verwees hiervoor echter naar Psalm 72:10, waar al stond dat de koningen uit het Arabische rijk en Saba geschenken zullen brengen.
Twee naturen van Christus
De felste discussies gingen over de twee naturen van Christus, waarlijk God en waarlijk mens, waar lutheranen en calvinisten het niet over eens werden. Bach zet in zijn muziek zijn lutherse handtekening onder deze discussie. Op plekken waar het over Christus’ natuur gaat, drukt Bach de ondeelbare eenheid uit in de muziek. In de cantate Nun komm der Heiden Heiland (BWV 62) horen we dat bijvoorbeeld in het afsluitende koraal. Alle extra versierende en dus gedeelde noten die overal in de tekst voorkomen, vervallen precies als de lettergreep ‘ein’ van het woord ‘ein’gen Sohn’ wordt gezongen (zie BWV 62/6, maat 4).
