Naast de grote betekenis van Martin Luther voor het protestantse kerklied moet ook de theoloog en dichter Paul Gerhardt (1607-1676) genoemd worden, zeker in relatie tot het werk van Bach. Gerhardt leefde in de 17e eeuw, dus tussen Luther en Bach in. Die eeuw is vooral getekend door de Dertigjarige oorlog tussen 1618 en 1648, die in Duitsland miljoenen slachtoffers maakte. Het krijgsgeweld en de gevolgen daarvan hebben grote invloed gehad op het ontstaan van nieuwe Creutz- und Trostlieder. Ook de pestepidemieën en natuurrampen, die Europa in de 17e eeuw troffen – met als gevolg misoogsten, hongersnood en armoede – leiden tot concrete nood, die werd verwoord in liederen. Dichter Paul Gerhardt en componist Johann Crüger zijn belangrijke auteurs uit deze periode. Het gezangboek dat Crüger in 1646 uitgaf, met daarin onder andere de eerste liederen van Gerhardt, voorziet in meer dan 50 troostliederen in de rubriek Vom Creutz und Anfechtung, over het kruis en de geloofstwijfel. Zeven liederen zijn bedoeld voor een pestperiode, negen bidden om vrede en 49 liederen zijn bedoeld als troost bij het sterven.
Troost in barre tijden
Met zijn liederen vol godsvertrouwen wilde Gerhardt mensen troosten bij alle ellende in die barre tijden. Hij was overtuigd van de blijvende betekenis van de kerk om troost te bieden aan de gemeente, maar zag ook de waarde van persoonlijke vroomheid. Zijn liederen vormen de overgang van een algemene kerkelijke leer naar het persoonlijke gevoelsleven; van belijdenisliederen naar liederen voor geloofsopbouw. Die verandering is goed te herkennen: bij Luther zingt de hele gemeente tot God, bij Gerhardt spreekt het individu. Gerhardt bevorderde ook de ontwikkeling van het oude biechtlied naar het devotionele lied en hij stimuleerde het vertrouwensvolle gebed van lofprijzing en dankzegging.
Een mooi voorbeeld van zo’n lied is Auf, auf, mein Herz mit Freuden, een Paaslied, waarin de overwinning van Christus op de dood tot troost mag dienen, voor wie nu lijdt onder de bedreigingen van het leven.
Beluister hier een opname uit 1960 van dit lied, uitgevoerd door Aafje Heynis en organist Simon C. Jansen.
De tekst van het lied en de verwijzing naar Nederlandse vertalingen is te vinden op de Kerkliedwiki.
Goedkeuring van de hymnologen
Alle 18e-eeuwse hymnologen roemden het werk van Paul Gerhardt. Dit schreef de gezaghebbende lutherse predikant en bisschop uit Lübeck, Georg Heinrich Götze in 1714:
“De liederen van de vrome en geestelijke leraar Paul Gerhardt zijn voor mij de meest troostende en aanvaardbare in deze tijd. Ik geef God hier openlijk de eer en beken, dat geen enkel lied na de gezegende Luther mijn hart meer heeft geraakt en mij meer heeft ontroerd, dan de dierbare liederen van de goede Paul Gerhardt.”
Voor gebruik in de eredienst adviseerde Götze wel om de soms te specifieke verwijzingen naar bijzondere situaties en tijden zoals oorlog weg te laten. Bovendien waren de liederen alleen niet genoeg en was het volgens Götze ook nodig “de noodzakelijke leerstellingen van het geloof en plichten van het leven te onderwijzen, om uit deze liederen te leren hoe men de belangrijke artikelen van het geloof grondig moet begrijpen en zijn geloof moet verrijken met een heilige levenswandel.”
De vrees voor een té piëtistische geloofsopvatting laat de orthodox-lutherse Götze hier niet onbesproken. Laten we daarom Paul Gerhardt zelf maar aan het woord laten met de tekst van zijn lied Befiehl du deine Wege, een vertrouwenslied met twaalf strofen, waarvan hij elke strofe laat beginnen met een woord uit de tekst van Psalm 37, vers 5: “Befiehl dem Herren dein’ Weg und hoff auf ihn, er wird’s wohl machen”.
Het lied is bij ons ook wel bekend als Beveel gerust uw wegen. Maar daarin schuilt verwarring, want er zijn diverse melodieën in omloop bij dit lied. De ons vertrouwde Nederlandse vertaling van Bernhard ter Haar is in de 19e eeuw op muziek gezet door Johannes Gijsbertus Bastiaans. En Bach heeft de eerste strofe van Gerhardts lied opgenomen in zijn Mattheus Passion, maar dan op de melodie van Hans Leo Hassler, die ook wordt gebruikt voor het lied O Haupt voll Blut und Wunden. Bij de eerste publicatie van Gerhardts liedtekst in 1653 werd een bestaande melodie van Bartholomäus Gesius gebruikt, die later nog wat is bewerkt door Georg Philipp Telemann.
Beluister hier een indringende uitvoering van dit lied, waarin acteur Otto Sander de tekst reciteert, afgewisseld met orgelspel door Torsten Laux en zang van de Thomaner uit Leipzig.
De tekst van het lied is te lezen op de Kerkliedwiki.
Afbeelding van Paul Gerhardt uit de 17e eeuw en een vroege uitgave van het lied Befiehl du deine Wege. (Bron: Wikipedia)
