De cantates uit de collectie koraalcantates uit 1724/25 kennen een vast stramien, waarbij de eerste en laatste strofe van het lied woordelijk zijn behouden en de teksten van de tussenliggende strofen zijn herschreven tot aria’s en recitatieven. Dat geldt voor alle koraalcantates, behalve voor Was willst du dich betrüben (BWV 107), een lied van Johann Heermann (1585-1647) uit 1630. Deze cantate bevat de integrale tekst van alle strofen, zonder nieuwe tekst of uitleg. Wel zijn tussen het openingskoor en het slotkoraal de teksten van de binnenstrofen muzikaal bewerkt tot een recitatief en vier aria’s. Deze structuur ‘per omnes versus’ kennen we bijvoorbeeld ook van Bachs vroege cantate Christ lag in Todesbanden (BWV 4).
De oorspronkelijke liedtekst
De bron van de liedtekst is de bundel Devoti Musica Cordis, die Heermann publiceerde in 1630. Maar …. die tekst is aanzienlijk anders dan de cantatetekst. Bovendien heeft het oorspronkelijke lied van Heermann zes strofen en de cantate zeven. Onderzoekers hebben uiteraard alle bekende en in Leipzig gebruikte bundels bestudeerd, maar daarin is niet de bron van de cantatetekst te vinden. Martin Petzoldt heeft in zijn Bach Kommentar (Band 1, p.158) een vindplaats vermeld in het Krankenhausgesangbuches van St. Georg in Leipzig (1721, 1730), maar ook die bevat nog wat afwijkingen ten opzichte van de cantatetekst. Petzoldt presenteert echter ook het Halberstädtisches Gesang=Buch (1715) dat gebruikt werd in de lutherse gemeente St. Agnus in Köthen, waartoe Bach behoorde. En alleen deze bundel bevat, op drie zeer minimale verschillen na, precies de tekst van de cantate, inclusief de zevende strofe.
De 18e-eeuwse hymnologen
Opvallend is dat dit lied door geen van de belangrijke hymnologen uit het begin van de 18e eeuw wordt besproken. In de bundels van Johann Christoph Olearius en Johan Martin Schamel komt het niet voor, en ook de latere vierdelige uitgave Ausführliche Liedererklärung van Gabriel Wimmer uit 1749 besteedt er geen aandacht aan. Alleen in de Erklärter Lieder=Schatz van David Heermann uit 1722 vinden we het lied met slechts enkele korte opmerkingen, maar die bevat de oorspronkelijke versie uit Devoti Musica Cordis. (Zie voor een vergelijking van deze tekst en de cantatetekst het Hymnologisch dossier over deze cantate)
Er blijkt dus geen rechtstreeks verband tussen de door de hymnologen gewaardeerde en becommentarieerde liederen en opname van dit lied in de jaargang koraalcantates.
Biografische gegevens
Het feit dat het lied met dezelfde tekst als de cantate in de liedbundel van de lutheranen in Köthen staat bracht mij op het idee Bachs biografische gegevens daar nog eens naast te leggen. Zoals beschreven in de Nekrolog kwam Bach in juli 1720 thuis van een reis van twee maanden met zijn vorst Leopold en het orkest naar Karlsbad en kreeg op dat moment het ontstellende bericht van het volkomen onverwachte overlijden van zijn vrouw Maria Barbara. Zij was dan zelfs al begraven op 7 juli. Dit moet een zeer traumatische ervaring voor hem zijn geweest, omdat zij bij zijn vertrek nog volkomen gezond was. (Nekrolog in: Mizler’s Musikalische Bibliothek, IV, (1754), p.169 ev.)
In 1721 hertrouwde Bach in Köthen met de zangeres Anna Magdalena Wilcke. Na zijn de aanstelling in Leipzig in 1723 bleef Bach ook verbonden aan Köthen als Capellmeister ‘von Haus aus’ (Spitta I, p.765).
Er is een nota als bewijs dat Bach op 18 juli 1724 samen met zijn tweede vrouw heeft gemusiceerd in Köthen: Honorar für ein Gastspiel mit Anna Magdalena Bach in Köthen (Dok II, 184).
Op 23 juli 1724 volgde dan de geplande uitvoering van de koraalcantate Was willst du dich betrüben (BWV 107).
Gedachten tot besluit
Het lied komt met exact dezelfde tekst als in de cantate, inclusief laatste strofe, alleen voor in het Halberstädtisches Gesangbuch, dat in gebruik was in de Lutherse gemeente St. Agnus in Köthen. Het staat daar in de rubriek ‘Creutz- und Trostgesänge’, (p. 290). De inhoud van het lied sluit opvallend goed aan bij de levensgebeurtenissen van Bach zelf tussen 1720 en 1724. Het beschrijft de steun die men kan vinden door te vertrouwen op God en zich over te geven aan zijn wil, en hoe de mens door zijn genade redding uit de nood zal ervaren.
Ik kan mij voorstellen hoe Bach met zijn tweede vrouw, juist in die dagen in juli 1724 in Köthen verbleef, en mogelijk de tragische momenten van 4 jaar eerder heeft herdacht. Misschien wel samen met haar het graf heeft bezocht van Maria Barbara. En ik kan mij indenken dat Bach er vrede mee kon hebben hoe zijn leven na de droevige gebeurtenis in 1720 weer hoopvol was geworden. Dit lied vertolkt dat allemaal, inclusief de mooie dankzegging in de laatste strofe. De tekst behoeft geen uitleg, maar spreekt geheel voor zich.
Slotkoraal:
Herr, gib, dass ich dein Ehre
Ja all mein Leben lang
Von Herzensgrund vermehre,
Dir sage Lob und Dank.
O Vater, Sohn und Geist,
Der du aus lauter Gnaden
Abwendest Not und Schaden,
Sei immerdar gepreist!
Deze koraalcantate Was willst du dich betrüben draagt dus niet speciaal bij aan de uitleg van bedreigde of bekritiseerde liederen, zoals de andere uit de jaargang, maar staat symbool voor de krachtige troost die liederen kunnen bieden in het geloofsleven van mensen. En ook dat was een belangrijke missie van de Lieder-Freunde. Was dat de reden waarom dit lied, met de vertrouwde melodie Von Gott will ich nicht lassen, voor Bach niet mocht ontbreken in zijn collectie koraalcantates?
Lydia Vroegindeweij
