David Heermann (1655-1720) was predikant in Trotschendorff en schreef zijn Erklärter Lieder=Schatz oder Gesang=Buch dat postuum werd uitgegeven in 1722 in Görlitz. Het gezangboek bevat per lied niet alleen de liedtekst, maar ook korte uitleg over lastige woorden of de inhoud van het lied.
Het voorwoord, in 1721 geschreven door Johann Samuel Laurentii, Past. Prim. begint met een uitgebreide verwijzing naar tal van Bijbelplaatsen waar zingen en bidden aan de orde zijn. Vervolgens brengt hij lof aan dichters van hymnen en kerkliederen van de vroege kerk tot en met de Reformatie. Martin Luther maakte volgens de auteur het geloof zingbaar voor de eenvoudige gelovigen en deed met zijn liederen veel goeds voor de Erbauung, de geloofsopvoeding, van mensen, die nooit via boeken bereikt hadden kunnen worden. De liederen zijn echter aangepast en vervalst door kwaadwillenden en tegenstanders. Hij maakt zich bovendien zorgen,
“daß durch neue und verdächtige Lieder auch die alte und reine Lehre verfälschet worden sey: So stehet zu dieser höchst-betrübten und fast noch gefährlichern Zeit eben dieses und fast noch mehr zu besorgen; nachdem der Fanatische, Chiliastische und Enthusiastische Schwindel=Geist seine Greuel in allerhand anmuthig scheinenden Liedern einfältigen Hertzen und Händen suchet beyzubringen und einzuschieben.”
(vertaling: “dat door nieuwe en bedrieglijke liederen ook de oude en zuivere leer vervalst is: Dus, in deze meest schrijnende en bijna nog gevaarlijkere tijd, moet dit en zelfs bijna nog meer gevreesd worden; aangezien de fanatieke, chiliastische en enthousiaste bedrieglijke geest probeert zijn gruwelen in eenvoudige harten en handen te brengen en in te voegen via allerlei schijnbaar charmante liederen.”)
Hij prijst in het voorwoord het werk van Heermann die evenals de andere hymnologen van begin 18e eeuw het probleem van verouderde taal in de vroege protestantse liederen onderkende, waardoor het zelfs als men de juiste woorden zingt, problematisch is om het lied te begrijpen. Hij stelt evenals Johann Christoph Olearius dat liedpreken zoals van Johann Benedikt Carpzov daarbij weliswaar behulpzaam kunnen zijn, maar dat die niet iedereen bereiken. Daarom plaatst Heermann in zijn boek de uitleg direct bij elk lied zodat deze ook voor de eenvoudige kerkganger te raadplegen is als het lied wordt gezongen.
Johannes Passion met liedstrofen
Bijzonder in dit gezangboek is een uitgewerkt passieverhaal, gebaseerd op het evangelie van Johannes.
“Die Historia des Leidens und Sterbens Jesu Christi, unsers Herrn und Heylandes wie solche am Sonntage Judica ohne, und am Char=Freytage mit untermengten Choralen in Görlitz abgesungen wird.”
Dit verhaal staat bij de liederen voor de passietijd en bevat rolverdelingen, inclusief een rol voor de gemeente die op verschillende plaatsen liedstrofen zingt en daardoor actief betrokken raakt in het verhaal. Volgens de aanwijzing wordt het in Görlitz op zondag Judica gezongen zonder koralen en op Goede Vrijdag met de 12 strofen uit verschillende koralen voor de gemeente erin gemengd.
Alle koralen die gebruikt worden zijn afkomstig uit het oude lutherse liederfgoed:
- Strofe 6 van Zion klagt mit Angst und Schmerzen, Johann Heermann (1585-1647)
- Strofe 4 van Vater unser im Himmelreich, Martin Luther (1483-1546)
- Strofe 6 van Ich dank dir, lieber Herre, Johann Kolrose (1487-1558)
- Strofe 1 van Aus tiefer Not schrei ich zu dir, Martin Luther (1483-1546)
- Strofe 3 van Vater unser im Himmelreich, Martin Luther (1483-1546)
- Strofe 5 van Durch Adams Fall ist ganz verderbt, Lazarus Spengler (1479-1534)
- Strofe 3 van Herzliebster Jesu, was hast du verbrochen, Johann Heermann (1585-1647)
- Strofe 4 van Herzliebster Jesu, was hast du verbrochen, Johann Heermann (1585-1647)
- Strofe 1-3 van het lied Christe du Lamm Gottes, Martin Luther (1483-1546)
- Strofe 8 van Nun freut euch lieben Christen gmein, Martin Luther (1483-1546)
- Strofe 11 van Hertzlich thut mich verlangen, Christoph Knoll (1563-1621)
- Strofe 2 van O Jesu Christ, meins Lebens Licht, Martin Behm (1557-1622)
Download hier de pagina’s met dit passieverhaal uit de Erklärter Lieder=Schatz. Of bekijk de hele bundel op deze website van de Universiteit in Halle.
Inspiratie voor Bachs Johannes Passion?
Het feit dat David Heermann ook deel uitmaakte van de Lieder-Freunde maakt ons nieuwsgierig naar de relatie tussen dit werk en Bachs Johannes Passion uit 1725. Juist de omgang met het oude protestantse kerklied in deze passie maakt het relevant in de context van de groep hymnologen die zich inspanden voor het behoud van dit liederfgoed. In een treurdicht bij de dood van Johann Martin Schamelius (in 1742) werden Bach en Heermann zelfs genoemd in een regel.
We speuren graag verder naar deze relatie en zijn daarom op zoek naar andere bronnen van passies voor liturgisch gebruik, waarin nadrukkelijk plaats is voor het kerklied, mogelijk zelfs door de gemeente gezongen. Was David Heermann de eerste? Of zijn er andere voorbeelden? Laat het ons vooral weten als je aanvullende inzichten hebt die het plaatje completer helpen maken. Wij zijn benieuwd!
