Een toonaangevende hymnoloog was Johann Martin Schamel (1668-1742), ook wel bekend als Schamelius. Hij was predikant in Naumburg en Zeitz, de plaats waar Bachs tweede vrouw, Anna Magdalena, vandaan kwam.
Hij studeerde bij orthodoxe theologen in Leipzig, maar ook enige tijd in Halle om piëtisten als August Herman Francke (1663-1727) en Johann Anastasius Freylinghausen (1670-1739) te horen. Hij was daardoor goed bekend met de inzichten van de verschillende theologische stromingen binnen het lutheranisme.
Samensteller gezangboek Naumburg
In 1712 publiceerde Schamel het Naumburgisches Gesang=Buch, bestehend Aus denen Alten Lutherischen Kern- und Kirchen- wie auch den bekantesten Neuen Liedern. In het voorwoord stelt hij dat het gezangboek functioneert als een ‘leken-Bijbel’ voor het volk, omdat liederen alles bevatten wat men voor het geloof in een christelijk leven nodig heeft. Bovendien vormen liederen volgens hem een hoofdbestanddeel van de eredienst.
Schamel besteedt evenals zijn collega-hymnologen aandacht aan aspecten, die met troost en zorg voor gewone gelovigen te maken hebben. Hij heeft ook oog voor de problemen die het lastig maken om de oude liederen te blijven waarderen. Hij stelt:
- als men in nood verkeert, zijn liederen vaak sneller in het geheugen te vinden dan Bijbelteksten;
- voor de leek is een lied een korte samenvatting van de geloofsleer, die goed te onthouden is;
- problemen ontstaan, doordat oude woorden vaak niet meer goed begrepen worden, of door drukfouten in de tekst als gevolg van vele herdrukken;
- door persiflages van het lied heeft men soms de verkeerde tekst onthouden, die automatisch in gedachten meekomt, telkens als het lied gezongen wordt.
In zijn boodschap aan de lezer wijst hij bovendien op het gevaar van nieuwe liederen:
“Und also werdet ihr demnach / mein Leser / was solchergestalt lediglich um der Erbauung willen ist vorgenommen worden / in der Liebe zum besten deuten. Es will Leider! zu unsern Zeiten Mode werden / daß die alten Kern=Lieder in manchen Kirchen vertuschet / von den neuen aber überaus viele eingeführet werden. Der liebe GOTT verhüte es / daß nicht etwa mit solchen neuern Liedern zugleich neue und gefährliche Meynungen in die Hertzen mit einschleichen!” [vertaling: “En dus, mijn lezer, zult u wat op deze manier gedaan is slechts interpreteren omwille van de vorming, vanuit liefde voor het beste. Helaas wordt het in onze tijd mode om in sommige kerken de oude kernliederen in de doofpot te stoppen en veel nieuwe in te voeren. God verhoede dat tegelijk met zulke nieuwe liederen nieuwe en gevaarlijke ideeën de harten binnensluipen!”]
Gezangboek-commentaar
Schamel publiceerde in de jaren daarna voor vakgenoten een driedelige reeks met uitleg over problematische aspecten in de oude liederen onder de titel Vindiciae cantionem s. ecclesiae evangelicae. In 1724/1725 volgde in twee delen een herziene druk van zijn Evangelischer Lieder=Commentarius. In het eerste deel over de oude liederen heeft hij bovendien alle liederen conform de eerste druk van Luthers Erfurter Enchiridion uit 1524 opgenomen, alsmede Etliche Christliche Gesenge und psalmen (1525) en Geystliche gesenge (1525). In het voorwoord onderstreept hij het belang hiervan met een citaat van de theoloog Caspar Löscher (1636-1718) uit diens voorwoord in het Wittenbergische Gesang=Buch (1713):
“Gesang=Bücher sind ein Anhang von Symbolischen Büchern, welche der gantzen Lutherischen und Evangelischen Kirche Lehr und Bekänntniß darthun, und also billig rein und unverfälscht erhalten werden müssen”. [Vertaling: “Gezangboeken zijn een aanhangsel van symbolische boeken, die leer en belijdenis aan de gehele Lutherse en Protestantse Kerk voorstellen, en daarom zuiver en onvervalst bewaard moeten blijven.”]
Schamel en Bach
Schamels Evangelischer Lieder=Commentarius blijkt een uitstekend houvast te bieden bij de vergelijking van de tekst van het oorspronkelijke lied en de cantatetekst in Bachs jaargang koraalcantates. De uitleg van Schamel, de accenten die hij daarin legt en soms zelfs de exacte woorden die hij daarvoor gebruikt zijn in de cantateteksten terug te vinden. Maar niet alleen dat, ook in de muzikale uitwerking van de cantate zijn er opvallende gelijkenissen te vinden tussen aanwijzingen van Schamel en de muziek van Bach. Daarover gaan we uiteraard nog veel meer publiceren de komende tijd!
