Voordat we je meenemen in de jaargang koraalcantates geven we graag een antwoord op een belangrijke startvraag: wat is een koraalcantate eigenlijk? Het korte antwoord: een koraalcantate is een cantate gebaseerd op een bestaand kerklied. Maar daar valt ter inleiding nog wat meer over te vertellen.
Koralen als basis voor cantates
In juni 1723 begon Johann Sebastian Bach als cantor van de Thomaskerk in Leipzig. Vanaf dat moment schreef hij wekelijks een cantate. Daarin werd de Bijbellezing van die zondag toegelicht als een muzikale preek in een moderne vorm, met aria’s en recitatieven die toen zeer populair waren in de opera. De cantates hadden een vaste plek in de liturgie, namelijk na de evangelielezing en voor de preek. In zijn tweede ambtsjaar, vanaf juni 1724, volgde hij een nieuw recept. Niet langer stond een Bijbeltekst centraal, maar nu werd elk van de 40 cantates in deze jaargang gebaseerd op een bekend kerklied. Ook in deze zogenoemde koraalcantates blijkt de uitleg van elk lied de belangrijkste doelstelling te zijn geweest. Maar liefst acht liederen zijn van Luther zelf uit 1524, zoals Aus tiefer Not schrei ich zu dir (BWV 38) en Mit Fried und Freud, ich fahr’ dahin (BWV 125) en ook Maria’s loflied uit zijn Duitse Bijbelvertaling werd bewerkt tot koraalcantate Meine Seel erhebt den Herren (BWV 10). Maar ook andere bekende oude liederen, zoals Wer nur den lieben Gott läst walten (BWV 93) maken deel uit van deze jaargang.
Specifieke opbouw van de koraalcantate
Wie de teksten van Johann Sebastian Bachs koraalcantates bestudeert, herkent al snel zijn kenmerkende aanpak bij deze ‘jaargang’ cantates uit zijn tweede ambtsjaar in Leipzig. In deze 40 cantates, geschreven tussen juni 1724 en maart 1725, vormt niet de zondagse Bijbellezing de basis voor de tekst, zoals in zijn eerste jaargang, maar een luthers kerklied. De (onbekende) librettist handhaafde in elke cantatetekst de eerste en laatste strofe van het lied. Uit de eerste strofe vormde Bach het openingskoor waarin hij het karakter van lied tot uitdrukking bracht. En de laatste strofe van het lied voorzag hij van een eenvoudige vierstemmige zetting van de vertrouwde melodie als slotkoraal van de cantate. De tussenliggende strofen van het lied bewerkte hij tot recitatieven en aria’s. De teksten daarvan zijn door de tekstdichter zo herschreven dat de soms zeer compacte, rijmende poëzie van het lied grammaticaal werd herschikt om de inhoud begrijpelijker te maken. Bovendien gaf dit Bach meer ruimte voor muzikale expressie van barokke thema’s als strijd, duivel en hel, maar ook om te benadrukken hoe troost te vinden is in het geloof.
Naar het model van Neumeister
Het model van de 18e-eeuwse cantate was bedacht door dichter/theoloog Erdmann Neumeister (1671-1756), predikant in Hamburg. Hij schreef zelf talloze cantateteksten met daarin recitatieven en aria’s, naar het voorbeeld van de toen populaire opera. Dat leidde wel tot discussies, want de kerkenraad wilde voorkomen dat het in de kerkdienst teveel op opera ging lijken. Anderzijds konden deze populaire elementen als educatieve muzikale preken wel een goede rol vervullen, mits de opgeroepen emoties de luisteraar aanzetten tot de juiste geloofsbeleving.
Liedkeuze
Het gaat bij deze koraalcantates vooral om de oudste protestantse kerkliederen. Het zwaartepunt van de liedkeuze ligt op de beginperiode van de Reformatie en op de tweede helft van de 17e eeuw. De periode van de Dertigjarige Oorlog is overgeslagen – er is slechts één cantate gebaseerd op een lied van Paul Gerhardt – en ook liederen van Bachs tijdgenoten ontbreken.
De koraalcantatecyclus bestaat, naast het Loflied van Maria, uit 22 cantates met een lied uit de 16e eeuw, waarvan 12 uit de begintijd van de Reformatie, en een groep van 17 cantates met een lied uit de 17e eeuw, waarvan 8 uit de eerste helft en 9 uit de tweede helft van de eeuw.
Bach en het kerklied
Dat het kerklied voor Bach een trouwe levensbegeleider was vind je overal in zijn composities terug. Ook in andere cantates, passies en oratoria verwerkte hij strofen uit bekende kerkliederen. Op de Kerkliedwiki vind je een inventarisatie van de liederen in Bachs werk, met daarbij waar mogelijk een link naar een vertaling van het Duitse lied in Nederlandse liedbundels.
